Is Apeldoorn nou een dorp of een stad? Die vraag wordt ons wel eens gesteld door onze gasten. Als wij het over ‘onze stad’ hebben, worden we soms gecorrigeerd. Meestal door een niet-Apeldoorner. Zorgt zo’n vraag dan voor een spontane identiteitscrisis? Natuurlijk niet. Maar het is wel leuk om op zoek te gaan naar een aantal feiten.
Apeldoorn
Eerst iets over de naam van dit dorp met z’n stedelijke karakter. Of deze stad met gezellige dorpse trekjes. Aangenomen wordt dat de plaatsnamen op de Oost-Veluwe zijn ontstaan tijdens de middeleeuwse ontginningsperioden. De eerste rond het jaar 700. We beginnen met Appoldro (792), Apeldorne (1228), Apelteren (1440), Apelthorn (1475) en vanaf 1522 Apeldoern, Appeldoorn en tenslotte Apeldoorn. De betekenis van de naam Apeldoorn is zeer waarschijnlijk ‘bij het water’ of ‘bij het water staande bomen’. Feit is namelijk dat een groot deel van Apeldoorn heel vroeger een drassig en waterrijk gebied is geweest.
Geen stad
Apeldoorn mag zich vanuit een historisch perspectief geen stad noemen. Het heeft namelijk nooit stadsrechten toegekend gekregen. Het toekennen van stadsrechten heeft van de 12e tot 18e eeuw plaatsgevonden. En in die tijd stelt Apeldoorn nog weinig voor als het gaat om het aantal inwoners. Aan het einde van de 18e eeuw telt Apeldoorn ruim 4.000 inwoners. Pas vanaf de 19e eeuw groeit Apeldoorn explosief. Aan het einde van de 19e eeuw wonen er 19.500 mensen. De aanleg van het kanaal zorgt voor veel meer bedrijvigheid en dus nog meer inwoners. Tegen het begin van de Tweede Wereldoorlog telt Apeldoorn 74.500 inwoners.
Gemoedelijk dorp
Apeldoorn is eigenlijk heel lang een agrarische gemeenschap, een gemoedelijk dorp waar vooral papier wordt gemaakt. Toch heeft het al wel iets van een stad. Dat komt door een aantal monumentale gebouwen, zoals een aantal kerken en de Sint Antoniuskapel. Maar ook door de vele herbergen en logementen. Alleen al in het stukje Hoofdstraat tussen de Koren- en de Mariastraat zijn maar liefst vijf tapperijen, stalhouderijen en herbergen gevestigd. Met klinkende namen. De Prins, De Rooie Saar en Het Wapen van Gelderland. Na een lange tocht over de Veluwe, is het hier goed toeven.
Kruispunt
Veruit het grootste deel van de bevolking woont in die tijd in de buurtgemeenschappen. Langs de beken tussen het Veluwemassief en de IJsselvallei. Behalve veel water, zijn ook de handelswegen van belang voor de ontwikkeling van Apeldoorn. Het centrum is ontstaan rond het kruispunt van twee belangrijke middeleeuwse handelsroutes: de weg vanuit de Achterhoek naar Elburg en de weg van Amersfoort naar Deventer. De hoek van ’t derp… zo wordt deze kruising genoemd. Bij het paleis staan ook slechts een paar huizen en herbergen, samen met een school.
Stadsrechten
De groei van steden en dorpen uit die tijd is natuurlijk niet te voorspellen. Nu, eeuwen later, hebben die toegekende stadsrechten eigenlijk nog maar weinig betekenis. Dat blijkt als je je bedenkt dat bijvoorbeeld Geertruidenberg met zijn huidige 7.000 inwoners wél stadsrechten heeft. Net als Goor. En Grafhorst. We bedoelen maar.
Historisch opzicht
Het is dus maar net hoe je het bekijkt. Vanuit historisch opzicht is Apeldoorn een dorp. Maar de rechten, plichten en functie van een plaats worden al lang niet meer bepaald door deze oude stadsrechten. Vanuit een modern perspectief is Apeldoorn met zijn 164.770 inwoners zeker wél een stad en staat daarmee op de 11e plaats in de lijst ‘grootste steden van Nederland’. Hier zullen we nog eens een keer over opscheppen, als ons wordt gevraagd of Apeldoorn een stad is of een dorp…
